Για τους Έλληνες ορθοδόξους, οι Άγιοι Τόποι αποτελούν τα σημαντικότερα προσκυνήματα της θρησκείας μας. Περιηγούμαστε στην Παλιά Πόλη της Ιερουσαλήμ τον Πανίερο Ναό της Αναστάσεως με την Άγια Αποκαθήλωση, τον Γολγοθά και τον Πανάγιο Τάφο.
Πανίερος Ναός της Αναστάσεως
Το πιο ιερό μνημείο της χριστιανοσύνης βρίσκεται στη χριστιανική συνοικία της Παλαιάς Πόλης της Ιερουσαλήμ, στον τόπο όπου σταυρώθηκε, ενταφιάστηκε και αναστήθηκε ο Χριστός. Είκοσι ένας αιώνες χριστιανικής ιστορίας στριμώχνονται σε ένα οικοδομικό σύμπλεγμα χωρίς αρχιτεκτονική συνοχή και αρμονία: εκκλησίες, παρεκκλήσια, προσκυνήματα, κελιά μοναχών, αποθήκες, μπαλκόνια, υπόγεια, σκάλες, βοηθητικοί χώροι, γραφεία με διάφορες χρήσεις κ.ά.
Η ανάδειξη των Παναγίων Προσκυνημάτων άρχισε το 326, με εντολή του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Την υλοποίηση ανέλαβε ο Σύριος αρχιτέκτονας Ζηνόβιος, με συνεργάτη τον πρεσβύτερο Ευστάθιο από την Κωνσταντινούπολη, υπό την επίβλεψη του τότε ηγουμένου και κατόπιν Επισκόπου Ιεροσολύμων Μακαρίου Α ́ (314-333), ο οποίος, κατά τη διάρκεια της Α ́ Οικουμενικής Συνόδου, στη Νίκαια της Βιθυνίας (325), είχε προτρέψει τον αυτοκράτορα να αποδοθούν τα Πανάγια Προσκυνήματα στη χριστιανική λατρεία και να αναδειχθούν με οικοδομήματα αντάξια της αγιότητάς τους.
Ο πρώτος ναός, γνωστός ως «Κωνσταντίνειος Βασιλική», κατασκευάστηκε από το 326 έως το 336. Ήταν ξυλόστεγη πεντάκλιτη βασιλική διακοσμημένη με λαμπρά μάρμαρα, χρυσή φατνωματική οροφή, πολύτιμους λίθους και πολύχρωμα ψηφιδωτά. Δυτικά της υπήρχε μεγάλο αίθριο, στη νοτιοανατολική γωνία του οποίου εξείχε ο βράχος του Γολγοθά, που είχαν λαξεύσει κυβοειδή οι αρχιτέκτονες του αυτοκράτορα. Πάνω στον Γολγοθά βρίσκονταν υπαίθριος ναός με κιγκλίδωμα που ονομαζόταν Σταυρός ή Κρανίον ή Αγία Κορυφή και ένας μεγάλος σταυρός. Ο εξέχων βράχος του Παναγίου Τάφου λαξεύτηκε σε κωνοειδές σχήμα και περιβλήθηκε με κιονοστήρικτο κιβώριο που καλυπτόταν από θόλο. Γύρω του οικοδομήθηκε περίκεντρος ναός με 34 μέτρα διάμετρο, ο οποίος, λόγω του κυκλικού σχήματός του, ονομάστηκε Ροτόντα. Ο Ναός της Αναστάσεως –που περιελάμβανε τον Τάφο απ’ όπου ανα- στήθηκε ο Χριστός– είχε κωνική στέγη με οπαίον (άνοιγμα) στο μέσο της, έτσι ώστε ο Ζωοδόχος Τάφος να βρίσκεται κάτω από τον ουρανό, και συνδεόταν με τη βασιλική διαμέσου κιονοστήρικτου αιθρίου. Ο ναός προγραμματίστηκε από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο, ο οποίος όμως πέθανε πριν προλάβει να τον δει ολοκληρωμένο, οπότε αποπερατώθηκε από το γιο και διάδοχό του, Κωνστάντιο Β ́ (317-360).
Οι Έλληνες ήταν πάντα οι ακοίμητοι φρουροί του Πανίερου Ναού της Αναστάσεως και των Παναγίων Προσκυνημάτων. Η αρχαιολογική σκαπάνη επιβεβαίωσε την ιερή παράδοση όσον αφορά τον Γολγοθά και τον Πανάγιο Τάφο. Άλλα προσκυνήματα καθορίστηκαν με βάση την ευαγγελική διήγηση, άλλα έχουν συμβολικό και θεολογικό χαρακτήρα, άλλα αφιερώθηκαν σε πρόσωπα που συνδέθηκαν με το Θείο Πάθος και κάποια καθορίστηκαν μετά από περιπέτειες και πολιτικές ενέργειες. Ορθόδοξοι Έλληνες, Λατίνοι, Αρμένιοι, Κόπτες, Σύριοι και Αβησσυνοί έχουν μέσα στο χώρο του ναού τα δικά τους προσκυνήματα. Υπάρχουν και τα κοινά, στα οποία όλοι έχουν δικαίωμα.
Και το τελευταίο καρφί πάνω στον τοίχο των πανίερων μνημείων αποτελεί πολύτιμο και αναφαίρετο δικαίωμα για κάθε δόγμα. Παντού υμνούν, ψιθυρίζουν, ψαλμωδούν. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα, οι Έλληνες μοναχοί συνεχίζουν την παλιά παρακαταθήκη του έθνους: τη φρούρηση των τόπων του Θείου Δράματος. Ο Βυζαντινός σπαθάριος έκρυψε απλώς τη σπάθη του κάτω από το μαύρο ράσο. Η φωνή του αντηχεί ελληνική κάτω από τους τρούλους του αρχαίου ναού της Χριστιανοσύνης.
Αγία Αποκαθήλωση
Περνώντας την Άγια Πόρτα, ο προσκυνητής αντικρίζει την Αγία Αποκαθήλωση σε ανάμνηση του πιθανού τόπου όπου ο Ιωσήφ από την Αριμαθαία κατέβασε το σώμα του Κυρίου από το Σταυρό και μαζί με τον Νικόδημο το προετοίμασαν για την ταφή τυλίγοντάς το με καθαρό σεντόνι και αλείφοντάς το με αλόη και σμύρνα. Το προσκύνημα έχει τραπεζοειδές σχήμα και μήκος 5,75 μέτρα και καλύπτεται με προστατευτική πορφυρόλευκη μαρμάρινη πλάκα, η οποία αντικατέστησε παλιότερη που καταστράφηκε το 1810 από πτώση κιονίσκου.
Κατά την παράδοση, τμήμα του αρχικού βράχου μεταφέρθηκε στην Έφεσο και από εκεί στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο αυτοκράτορας Μανουήλ Κομνηνός το απέθεσε αρχικά στο Ιερό Παλάτιο και στη συνέχεια στη Μονή του Παντοκράτορος Χριστού (σημερινό Μολά Ζεϊρέκ Τζαμί), κοντά στο ταφικό του μνημείο.
Φρικτός Γολγοθάς
Δεξιά από την Αγία Αποκαθήλωση δύο σκάλες από 27 σκαλιά οδηγούν 4,50 μέτρα πάνω από το έδαφος του ναού, στο λόφο της Σταύρωσης, στον Τόπο του Κρανίου. Η ονομασία του, «Γολγοθάς», αραμαϊκής προέλευσης, οφείλεται πιθανόν στο σχήμα φαλακρού κρανίου, μορφή που του προσδίδουν τα σπηλαιώδη οφθαλμοειδή ορύγματα. Άλλη εκδοχή για την ετυμολογία του προέρχεται από μια παράδοση που επικράτησε τη δεύτερη χιλιετία και που αποδέχθηκαν οι πατέρες της Εκκλησίας για το συμβολισμό της, σύμφωνα με την οποία ο βράχος του Γολγοθά ήταν ο τόπος ταφής και εύρεσης του κρανίου του Αδάμ.
Λέγεται επίσης ότι ο Γολγοθάς έλαβε το αποτρόπαιο όνομά του από τα κρανία με τα οποία ήταν γεμάτος ως σημείο εκτέλεσης. Αυτός ο βράχος του θανάτου βρισκόταν την εποχή του Χριστού έξω από τα τείχη της πόλης, αλλά περιλήφθηκε στα όριά της μετά την οικοδόμηση νέου τείχους από τον Ηρώδη Αγρίππα, το οποίο επισκευάστηκε και διαμορφώθηκε από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Αίλιο Αδριανό. Το προσκύνημα αρχικά ήταν υπαίθριο. Στεγάστηκε κατά τις αναστη- λωτικές εργασίες (617-626) του Αγίου Μοδέστου, όταν ήταν τοποτηρητής του Πατριαρχικού Θρόνου μετά την απαγωγή του Πατριάρχη Ζαχαρία από τους εισβολείς Πέρσες, και διαμορφώθηκε σε αυτοτελές κτίσμα με θολίσκο από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ ́ Μονομάχο (1042-1055).
Η ιδιαίτερη στέγασή του διατηρήθηκε και στους επόμενους αιώνες, κι έτσι, ενώ ο Γολγοθάς εσωτερικά έχει την ίδια οροφή με σταυροθόλια, εξωτερικά παρουσιάζει δική του τρουλωτή κάλυψη. Στον ιερό βράχο του Μαρτυρίου και της Αγωνίας βρίσκονται δύο παρεκκλήσια: βόρεια, στον αυθεντικό τόπο της Σταύρωσης, είναι το ελληνορθόδοξο και νότια, χωρισμένο με τοξωτό άνοιγμα, το παρεκκλήσι των Λατίνων, στον τόπο όπου ο Κύριος προσηλώθηκε στο Σταυρό.
Το ορθόδοξο παρεκκλήσι υποβάλλει τον προσκυνητή με τη μεγαλοπρέπεια, τις θαυμάσιες τοιχογραφίες και την εξαιρετική διακόσμησή του. Πάνω σε έναν τεράστιο σταυρό ο Εσταυρωμένος Ιησούς, σε φυσικό μέγεθος, με το ακάνθινο στεφάνι «καθοράται νεκρός». Δεξιά του στέκει η Θεοτόκος και αριστερά του ο μαθητής που αγάπησε, ο Ιωάννης. Μπροστά από τη σύνθεση της Σταύρωσης είναι η μονόλιθη Αγία Τράπεζα και ακριβώς από κάτω διακρίνεται στο βράχο κυκλικό άνοιγμα, μέσα στο οποίο στήθηκε ο Σταυρός του Χριστού. Το άνοιγμα αυτό καλύπτεται από ασπιδόμορφο αργυρό δίσκο, στον οποίο απεικονίζονται πέντε σκηνές από τα Άγια Πάθη.
Ο χώρος δεξιά και αριστερά της Αγίας Τράπεζας είναι περιφραγμένος με τζάμι και μας δείχνει πώς ήταν η όψη του Γολγοθά προτού χτιστούν τα προσκυνήματα. Ο προσκυνητής αντικρίζει με δέος τη σχισμή που προκάλεσε ο σεισμός στο βράχο την ώρα που ο Ιησούς παρέδωσε το πνεύμα.
Πανάγιος Τάφος
Ο Τάφος του Χριστού θα είχε αρχικά τη μορφή των ιουδαϊκών μνημείων που ήταν λαξευμένα σε βράχο: ένα μικρό άνοιγμα, λίγα σκαλιά που οδηγούσαν στην είσοδο, όπου βρισκόταν ένας μεγάλος λίθος για τη σφράγισή της, ο προθάλαμος με έδρανα για τους συγγενείς και, τέλος, ο θάλαμος στον οποίο απέθεταν τον νεκρό. Οι αρχιτέκτονες του Μεγάλου Κωνσταντίνου έκλεισαν την είσοδο και τον προθάλαμο και έδωσαν κωνοειδές σχήμα στο βράχο πάνω από τον Πανάγιο Τάφο, τον οποίο περιέβαλαν με κιονοστήρικτο κιβώριο και μόρφωσαν κυκλικό με κίονες που στήριζαν θόλο, το λεγόμενο «ουρανό». Αυτή γενικά η μορφή διατηρήθηκε στις επισκευές και αναστηλώσεις των επόμενων αιώνων και σταθεροποιήθηκε τελικά σε επίμηκες μαυσωλείο που διευρύνεται δυτικά σε πολυγωνικό ημικύκλιο και περιστοιχίζεται από κολόνες προσκολλημένες στους κλειστούς τοίχους. Η επίπεδη στέγη του διακοσμείται από μικρό κιβώριο με ωοειδή θόλο.
Το 1810, όπως βεβαιώνει και η επιγραφή της πρόσοψης, ανοικοδομήθηκε εκ θεμελίων από τον αρχιτέκτονα Κομνηνό Κάλφα τον Μυτιληναίο, που, επηρεασμένος από το μπαρόκ πνεύμα της εποχής, του έδωσε τη μορφή που έχει σήμερα. Πρόκειται για πλούσια διακοσμημένο κουβούκλιο το οποίο στέφεται από μολύβδινο τρούλο με κωνοειδή απόληξη. Εσωτερικά, το Άγιο Κουβούκλιο διαιρείται σε δύο χώρους: στον Άγιο Λίθο ή Παρεκκλήσι του Αγγέλου και στο νεκρικό θάλαμο, τον Πανάγιο Τάφο, όπου εναπόθεσαν το νεκρό σώμα του Δεσπότη της Κτίσης. Το Παρεκκλήσι του Αγγέλου είναι ένας τετράγωνος προθάλαμος όπου, σε ένα πέτρινο τετράγωνο κρατηροειδές βάθρο, περιέχεται τμήμα του λίθου που σφράγισε τη θύρα του μνημείου και πάνω σε αυτόν, κατά την ευαγγελική διήγηση, καθόταν ο Άγγελος που ανήγγειλε στις Μυροφόρες την Ανάσταση του Κυρίου. Μια μικρή, χαμηλή θύρα οδηγεί στον κυρίως νεκρικό θάλαμο του Παναγίου Τάφου, έναν ορθογώνιο χώρο λαξευμένο σε βράχο με μήκος 2,07 μέτρα και πλάτος 1,93 μέτρο. Ο Ζωοδόχος Τάφος, όπου είχε εναποτεθεί το πανάχραντο και ακήρατο σώμα του Κυρίου, βρίσκεται στο βόρειο μέρος του θαλάμου και είναι καλυμμένος με λευκό μάρμαρο. Ανάγλυφες παραστάσεις στους τοίχους απεικονίζουν την Ταφή και την Ανάσταση του Λυτρωτή, που περιγράφουν χαραγμένες επιγραφές από ευαγγελικά χωρία και αναστάσιμους ύμνους.
Στον Πανάγιο Τάφο καίνε διαρκώς 43 κανδήλες. Από αυτές 13 είναι των Ελ- λήνων ορθοδόξων, 13 των Λατίνων, 13 των Αρμενίων και 4 των Κοπτών. Το Άγιο Μνήμα του Χριστού χρησιμοποιείται ως Αγία Πρόθεση και ο Άγιος Λίθος ως Αγία Τράπεζα. Παρότι στο Ιερό Κουβούκλιο και στον Πανάγιο Τάφο έχουν δικαιώματα όλες οι ομολογίες, κυρίαρχη και πρωταγω- νιστική παραμένει η θέση των Ελλήνων ορθοδόξων, που τελούν καθημερινά αρχι- ερατική Θεία Λειτουργία, ενώ ακοίμητος Έλληνας Αγιοταφίτης μοναχός-φύλακας φρουρεί τον Πανάγιο Τάφο διατρανώνοντας τα απαράγραπτα δικαιώματα του έθνους μας στο πιο ιερό σημείο της Γης.
