Η Κωνσταντινούπολη της Ορθοδοξίας

Η Κωνσταντινούπολη αποτελεί Οικουμενικό κέντρο της Ορθοδοξίας. Αν τις μέρες του Πάσχα επιλέξετε να ταξιδέψετε στην πάλαι ποτέ «Βασιλεύουσα», μην αμελήσετε να επισκεφτείτε μερικά από τα πιο σημαντικά ορθόδοξα προσκυνήματα.

Αγιά Σοφία

Σύμβολο της Οθοδοξίας αλλά κι ένα από τα πιο σηµαντικά µνηµεία της παγκόσµιας αρχιτεκτονικής, ο ναός που δεσπόζει πάνω στον πρώτο λόφο της Κωνσταντινούπολης είναι αφιερωµένος στη Σοφία του Θεού, δηλαδή στον Υιό και Λόγο Του. Αποτυπώνει τη δραµατική περιπέτεια του βυζαντινού ελληνισµού και αποτέλεσε κορυφαία έκφραση της ελπίδας του ελληνικού γένους για ελευθερία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Ο πρώτος ναός θεµελιώθηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο και περατώθηκε από το γιο του, Κωνστάντιο (337-361), ο οποίος τέλεσε τα εγκαίνιά του το 346. Η δεύτερη Αγία Σοφία, µια πεντάκλιτη βασιλική µε τρεις αψίδες, χτίστηκε πάλι από τον Κωνστάντιο, ωστόσο πυρπολήθηκε δύο φορές. Η τρίτη εκκλησία ήταν έργο του Θεοδοσίου Β΄ (408-450). Στην πραγµατικότητα, πρόκειται για ανακαίνιση και συνένωση τµηµάτων της πρώτης και δεύτερης Αγίας Σοφίας µε προσθήκες και παραλλαγές. Όµως το 532, κατά τη Στάση του Νίκα, τόσο η Αγία Ειρήνη όσο και η εκκλησία του Θεοδοσίου Β΄ κάηκαν ολοσχερώς. Ο Ιουστινιανός Α΄ (527-565) ανοικοδόµησε την τέταρτη Αγία Σοφία µε πρόθεση να ανεγείρει ένα σύµβολο αυτοκρατορικής ισχύος, βλέποντας τον εαυτό του ως εκπρόσωπο του Θεού επί της Γης, µε την ιερή αποστολή να διαδώσει το χριστιανισµό. Η Αγία Σοφία προοριζόταν να αποτελέσει την επίγεια έκφραση του Παραδείσου.

Ο θεµέλιος λίθος τέθηκε το 532 και τα εγκαίνια του ναού έγιναν πεντέµισι χρόνια µετά. Τα σπανιότερα και πολυτιµότερα υλικά µεταφέρθηκαν στη Βασιλεύουσα για να κοσµήσουν τον υπέρτατο χώρο συνάντησης του αρχαίου ελληνικού πνεύµατος µε το νέο χριστιανικό κόσµο. Η κατασκευή της Αγίας Σοφίας ανατέθηκε στο µηχανικό, µαθηµατικό, γλύπτη και ζωγράφο Ανθέµιο από τις Τράλλεις της Μικράς Ασίας και τον αρχιτέκτονα, µαθηµατικό και µηχανικό Ισίδωρο από τη Μίλητο, οι οποίοι συνδύασαν τον αρχιτεκτονικό ρυθµό της βασιλικής (ορθογώνιο κτίριο) και του περίκεντρου (κυκλικού κτίσµατος µε θολωτή στέγη).

Εξωτερικά διαγράφεται καθαρά η κυβική, κλειστή µορφή του κτιρίου, που στέφεται αρµονικά από έναν τεράστιο τρούλο, κατασκευασµένο από οπτούς πλίνθους και σπογγόλιθους από τη Ρόδο. Ο κυρίως ναός είναι τρίκλιτη βασιλική µε τρούλο. Το µήκος του είναι 80,90 µέτρα και το πλάτος του 69,70 µέτρα, ενώ το ύψος της κορυφής του τρούλου απέχει από το δάπεδο 55,60 µέτρα. Δύο σειρές κιόνων και πεσσών χωρίζουν το ναό σε τρία κλίτη, από τα οποία το µεσαίο είναι το µεγαλύτερο. Η ίδια περίπου διάταξη υπάρχει στο γυναικωνίτη, που εκτείνεται κατά µήκος των πλάγιων κλιτών και του εσωνάρθηκα. Ανατολικά ανοίγεται η κόγχη του Ιερού, ηµικυκλική εσωτερικά µε σύνθρονο και τρίπλευρη εξωτερικά. Το µεγαλείο του ναού και το φως που µπαίνει άπλετο από τα 100 παράθυρα γέµιζαν την ψυχή των πιστών αγαλλίαση και δέος.

Ο ναός επιστέφεται µε έναν πελώριο τρούλο, ύψους 13,80 µέτρων και διαµέτρου 33 µέτρων. Το 558 ο τρούλος κατέρρευσε από σεισµό και επανασχεδιάστηκε από τον Ισίδωρο τον Νεότερο, ανιψιό του πρώτου αρχιτέκτονα. Στη βάση του, σαράντα παράθυρα δίνουν την εντύπωση ότι αιωρείται, ενώ στο κέντρο του, στη θέση όπου άλλοτε ήταν ο σταυρός του Ιουστινιανού και ο Παντοκράτορας, υπάρχει σήµερα η επιγραφή: «Ο Αλλάχ είναι ο Δηµιουργός του Φωτός των Ουρανών και της Γης. Φως πάνω σε Φως».

Στις 29 Μαΐου 1453, όταν ο Μωάµεθ Β΄ κατέλαβε την Πόλη, µετέτρεψε την Αγία Σοφία σε αυτοκρατορικό τζαµί και η εικόνα της εκκλησίας άλλαξε. Νοτιοδυτικά του ναού ανεγέρθηκε µιναρές –ο δεύτερος µιναρές κατασκευάστηκε επί σουλτάνου Βαγιαζήτ Β΄ (1481-1512) και οι άλλοι δύο από τον αρχιτέκτονα Σινάν επί σουλτάνου Σελίµ Β΄ (1566-1574)–, ενώ στο Ιερό προστέθηκε το µιχράµπ (κόγχη προσευχής) στραµµένο προς τη Μέκκα. Δεξιά του κατασκευάστηκε το µινµπάρ (άµβωνας), όπου ανέβαινε ο ιµάµης στην προσευχή της Παρασκευής, ενώ αριστερά του Ιερού, επί σουλτάνου Αχµέτ Γ΄ (1703-1730), κατασκευάστηκε το θεωρείο του σουλτάνου. Κι επειδή στο Ισλάµ η οπτική αναπαράσταση του θείου θεωρείται πράξη βλασφηµίας, το 1506 όλα τα περίτεχνα βυζαντινά ψηφιδωτά καλύφθηκαν µε σοβά, µπογιά και στρώσεις γύψου. Για περισσότερους από πέντε αιώνες, η Αγία Σοφία παρέµενε ισλαµικό τέµενος µε τα ανεκτίµητα έργα της βυζαντινής τέχνης καλυµµένα. Ο καθαρισµός τους άρχισε το 1930 από το Βυζαντινό Ινστιτούτο της Αµερικής. Το 1934 µε απόφαση του Κεµάλ Ατατούρκ έκλεισε για ανακαίνιση και ένα χρόνο µετά εγκαινιάστηκε ως µουσείο, για να µετατραπεί πάλι σε τζαµί το 2020 από τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ ΕΠροσκρντογάν.

Πατριαρχικός Ναός του Αγίου Γεωργίου, Φανάρι

Το Οικουμενικό Πατριαρχείο εγκαταστάθηκε µετά το 1599, επί Πατριάρχη Ματθαίου Β΄ (πατρ. 1598-1602), στη Μονή του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι. Τότε ο ναός ήταν το Καθολικό µιας γυναικείας µονής. Το 1720 ο Πατριάρχης Ιερεµίας Γ΄ (πατρ. 1716-1726) οικοδόµησε νέο ναό, το ύψος του οποίου επαύξησε ο Πατριάρχης Γρηγόριος ΣΤ΄ (πατρ. 1835-1840).

Ο Άγιος Γεώργιος είναι τρίκλιτη βασιλική µε νάρθηκα. Το κεντρικό κλίτος είναι αφιερωµένο στον Άγιο Μεγαλοµάρτυρα Γεώργιο. Το αριστερό τιµάται στους Τρεις Ιεράρχες και το δεξιό στην Παµµακάριστο Θεοτόκο. Το Ιερό Βήµα είναι επίσης τριµερές. Στο Διακονικό είναι το παρεκκλήσι της Παµµακαρίστου, µε την ψηφιδωτή εικόνα της Παναγίας (11ος αιώνας). Πλάι της βρίσκεται η στήλη της φραγγελώσεως πάνω στην οποία οι Ρωµαίοι µαστίγωσαν τον Ιησού. Κατά την παράδοση, µεταφέρθηκε από τον Μέγα Κωνσταντίνο και τη µητέρα του, Ελένη, από τους Αγίους Τόπους. 

Στο κεντρικό κλίτος δεσπόζει ο πατριαρχικός θρόνος, ύψους 4 µέτρων, που η παράδοση θεωρεί βυζαντινό και συνδέει µε τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Άγιο Ιωάννη Χρυσόστοµο (πατρ. 398-404). Ωστόσο, µια επιγραφή στο αέτωµα τον χρονολογεί το 1577, επί πατριαρχίας Iερεµία B΄ του Tρανού (1572-1595). Είναι κατασκευασµένος από ξύλο καρυδιάς, διακοσµηµένος µε ελεφαντόδοντο, σεντέφι και πολύτιµους λίθους. Δεξιά του είναι το παραθρόνιο και το στασίδι του πρωτοσύγκελλου. Εξαιρετικής τέχνης είναι ο ξυλόγλυπτος, διακοσµηµένος µε σεντέφι άµβωνας, που έχει πολυγωνικό σχήµα και κατασκευάστηκε το 1703. Το µεγαλοπρεπές τέµπλο ακολουθεί την αδριανουπολίτικη παράδοση, ενώ οι εικόνες του την κρητική τεχνοτροπία.

Παναγία των Βλαχερνών

Βρίσκεται στη συνοικία Βλαχέρνες (σημερινό Μπαλάτ), ανάµεσα στις υπώρειες του έκτου λόφου και του Κεράτιου Κόλπου. Ο πρώτος ναός οικοδοµήθηκε από την αυτοκράτειρα Πουλχερία και το σύζυγό της, αυτοκράτορα Μαρκιανό, µεταξύ των ετών 450 και 453 και ολοκληρώθηκε από τον αυτοκράτορα Λέοντα Α΄ (βασ. 457-474), που πρόσθεσε το Αγίασµα, το Άγιο Λούσµα, και το παρεκκλήσι της Αγίας Σορού, όπου φυλάσσονταν η Ιερά Εσθήτα και η Τιµία Ζώνη της Θεοτόκου, καθώς και λείψανα αγίων. Στο πέρασµα των χρόνων, διάφοροι αυτοκράτορες έδειξαν το ενδιαφέρον τους για την Παναγία των Βλαχερνών µε δωρεές και νέες οικοδοµικές προσθήκες.

Η Παναγία συνδέεται µε τη σωτηρία της Κωνσταντινούπολης από την πολιορκία των Αβάρων και των Σλάβων συµµάχων τους το 626. Ο λαός απέδωσε τη λύση της πολιορκίας σε θαύµα, καθώς λέγεται ότι έβλεπαν στις επάλξεις τη µορφή της Παναγίας να προστατεύει την Πόλη. Επίσης, το 834, µετά την απόφαση της συνόδου που συγκάλεσε η αυγούστα Θεοδώρα για την αναστήλωση των εικόνων, στις Βλαχέρνες γιορτάστηκε για πρώτη φορά η Κυριακή της Ορθοδοξίας. Το 944, κατά την παράδοση, σε παρεκκλήσι του ναού τοποθετήθηκε η αχειροποίητη εικόνα του Σωτήρα, το Άγιο Μανδήλιο, που είχε µεταφερθεί από την Έδεσσα.

Η εκκλησία καταστράφηκε ολοσχερώς το 1434 από πυρκαγιά. Μετά την Άλωση, η περιοχή πέρασε στους Οθωµανούς έως το 1867, όταν αγοράστηκε από τη Συντεχνία των Ελληνορθόδοξων Γουναράδων, που έχτισε µικρό ναό. Κατά τη διάρκεια των Σεπτεµβριανών (1955), ο όχλος κατέστρεψε το νάρθηκα και όλα τα ξύλινα µέρη του ναού. Υπό την ευθύνη του τότε Πατριάρχη, Αθηναγόρα, ο ναός ανοικοδοµήθηκε στη σηµερινή του µορφή και εγκαινιάστηκε το 1960. Η εκκλησία αγιογραφήθηκε το 1964 από τον Ειρήναρχο Κοβά.

Παναγία Ζωοδόχος Πηγή – Μπαλουκλιώτισσα

Έξω από τα χερσαία τείχη της Πόλης, απέναντι από την Πύλη της Σηλυβρίας (Σιλίβρ Καπισί) ή Πύλη της Πηγής, βρίσκεται η γυναικεία Μονή της Ζωοδόχου Πηγής Μπαλουκλί. Για την ίδρυσή της υπάρχουν δύο εκδοχές: Κατά τον ιστορικό Προκόπιο (500-565), ο Ναός της Θεοτόκου οικοδοµήθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό (βασ. 527-565) µε υλικά που είχαν περισσέψει από την Αγία Σοφία, µετά από όραµα που του αποκαλύφθηκε, ενώ, σύµφωνα µε τον εκκλησιαστικό συγγραφέα Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο (14ος αιώνας), οικοδοµήθηκε από τον αυτοκράτορα Λέοντα Α΄ τον Θράκα (βασ. 457-474). Σύµφωνα µε την παράδοση, όταν ήταν ακόµη απλός στρατιώτης, ο Λέων συνάντησε έναν τυφλό που του ζήτησε νερό και τότε λέγεται ότι άκουσε τη φωνή της Παναγίας, που του υπέδειξε µια πηγή. Όταν ο τυφλός ένιψε τα µάτια του µε το νερό της, βρήκε το φως του. Η φωνή είπε επίσης στον Λέοντα να χτίσει ναό σε εκείνη τη θέση όταν θα γινόταν αυτοκράτορας.

Η Ζωοδόχος Πηγή αποτελούσε ανδρώα µονή έως την κατάληψη της Πόλης (1453) και αποτέλεσε το πρώτο θύµα των Οθωµανών, γι’ αυτό συνδέθηκε µε τις παραδόσεις, τους θρήνους για την άλωση αλλά και µε τις ελπίδες για την εθνική αποκατάσταση. Πασίγνωστος είναι ο θρύλος του καλόγηρου που τηγάνιζε ψάρια όταν τον πληροφόρησαν ότι οι Τούρκοι πήραν την Πόλη. Εκείνος όµως είπε ότι θα το πίστευε µόνο αν τα ψάρια ζωντάνευαν. Δεν ολοκλήρωσε το λόγο του και τα ψάρια πήδησαν από το τηγάνι ζωντανά σε µια στέρνα µε νερό.

Το 1547 αναφέρεται ότι η εκκλησία δεν υφίστατο πλέον. Το 1827, όταν βρέθηκε η ιερή εικόνα της Θεοτόκου Ζωοδόχου Πηγής, ο σουλτάνος Μαχµούτ Β΄ επέτρεψε στον Πατριάρχη Κωνστάντιο Α΄ (πατρ. 1830-1834) να ανεγείρει τον παρόντα ναό, που εγκαινιάστηκε το 1835.

Κατά τη διάρκεια των Σεπτεµβριανών του 1955, η Ζωοδόχος Πηγή δέχθηκε την επίθεση του φανατισµένου όχλου που τη λεηλάτησε, την κατέστρεψε και την πυρπόλησε. Τότε χάθηκε και ο υπέργηρος αρχιµανδρίτης Χρύσανθος Μαντάς, καθώς και η εικόνα της Παναγιάς της Μπαλουκλιώτισσας, παλαιολόγειας τέχνης, η οποία αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά. Βανδαλισµούς υπέστησαν και οι τάφοι των πατριαρχών και το παρακείµενο νεκροταφείο. Ο ναός επισκευάστηκε επί Πατριάρχη Αθηναγόρα (πατρ. 1948-1972), ενώ εκτεταµένη ανακαίνιση πραγµατοποιήθηκε κατά τα έτη 1994-1995 µε τη µέριµνα της Α.Θ. του Οικουµενικού Πατριάρχη Βαρθολοµαίου. Σήµερα το κτιριακό σύµπλεγµα περιλαµβάνει εκκλησία, τον υπόγειο ναό της Ζωοδόχου Πηγής και τη στέρνα µε τα ψάρια. Η ονοµασία Μπαλουκλιώτισσα προέρχεται από την τουρκική λέξη «µπαλίκ», η οποία σηµαίνει ψάρι («µπαλουκλί», ο τόπος µε ψάρια).