Ο ήλιος λούζει την τελευταία ημέρα της εβδομάδας με προσμονή για βόλτες στην πόλη. Κατηφορίζω την Βασιλίσσης Σοφίας και στη γωνία που τέμνεται ο δρόμος με την Ηροδότου, συναντώ το εμβληματικό Μέγαρο Σταθάτου. Αν υπάρχει ένα κτίριο που αποτυπώνει την αίγλη και την αισθητική της Αθήνας του 19ου αιώνα, αυτό είναι, αδιαμφισβήτητα, το συγκεκριμένο κτίριο, όπου φιλοξενούνται οι περιοδικές εκθέσεις του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Πρόκειται για έργο του αρχιτέκτονα Ερνστ Τσίλερ και ένα από τα σημαντικότερα δείγματα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στην Αθήνα.
Η κλιμακωτή είσοδος αναγεννησιακού ρυθμού πλαισιώνεται από μια διώροφη τοξωτή πρόσοψη, ενώ τα δύο αγάλματα της Αθηνάς και της Τύχης –που δεσπόζουν στη στέγη του– ακτινοβολούν στο πρωινό φως. Στέκομαι για να θαυμάσω την περίτεχνη ξύλινη πόρτα της εισόδου, που τρίζει αποκαλύπτοντας το βάρος των χρόνων. Στο ίδιο ύφος ξεδιπλώνονται και οι μεγαλοπρεπείς εσωτερικοί χώροι, διατηρώντας τις χρυσοποίκιλτες γύψινες διακοσμήσεις στους τοίχους, τους πολυελαίους και τα τζάκια ενός αρχοντικού της μεγαλοαστικής κοινωνίας.
Περιπλάνηση στην έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο»
Με καλωσορίζουν οι τρεις πρωταγωνιστές της έκθεσης «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο». Οι προτομές του Φιλίππου Β΄, του δεκαοχτάχρονου Αλεξάνδρου Γ΄ και του Δημοσθένη προετοιμάζουν τον επισκέπτη για όσα θα ακολουθήσουν.
«Η έκθεση πραγματεύεται εκείνη την ημέρα που ο Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας εδραίωσε οριστικά την κυριαρχία του βασιλείου του πάνω στις ελληνικές πόλεις της νότιας Ελλάδας, σηματοδοτώντας την αφετηρία μιας νέας εποχής, της ελληνιστικής, η οποία θα κορυφωθεί με τις κατακτήσεις του Αλέξανδρου. Αυτού του νεαρού βασιλιά που έκανε την πρώτη του εμφάνιση στη διεθνή πολιτική και στρατιωτική σκηνή εκείνο το πρωινό του Αυγούστου», αφηγείται ο Παναγιώτης Ιωσήφ, επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης*.
Οι 240 αρχαιότητες και τα ιστορικά τεκμήρια προέρχονται από 27 μουσεία και ιδρύματα του εσωτερικού και από τέσσερις ιδιωτικές συλλογές. Παρουσιάζονται επίσης δύο μαρμάρινες προτομές από το Μουσείο Chiaramonti του Βατικανού, ενώ μεγάλος απρόσμενος επισκέπτης είναι ο pop-art «Μέγας Αλέξανδρος» (1981) του Άντι Γουόρχολ από το MOMus της Θεσσαλονίκης. Τα εκθέματα ξετυλίγουν τα γεγονότα από τη μια αίθουσα στην άλλη.
Ο Παναγιώτης Ιωσήφ με πληροφορεί για κάποια μοναδικά αντικείμενα, όπως «Το ταφικό σύνολο ενός Μακεδόνα ιππέα από τη Θεσπρωτία, αποτελούμενο κυρίως από ένα επαργυρωμένο, σιδερένιο κράνος και τον μοναδικό ακέραιο σιδερένιο θώρακα ή μια μακεδονική ασπίδα με την επιγραφή Βασιλέως Αλεξάνδρου. Θα δείτε, όμως, και τα οστά των Θηβαίων Ιερολοχιτών ή έναν ακέραιο τάφο από την Τανάγρα της Βοιωτίας, με ζωγραφική διακόσμηση που αποκρυσταλλώνει την ταυτότητα του ανθρώπου της ελληνιστικής εποχής». Η πλειονότητα των αντικείμενων που εκτίθενται παρουσιάζονται εδώ για πρώτη φορά, καθώς πολλά από αυτά βρίσκονται στις αποθήκες μουσείων και εφορειών αρχαιοτήτων ανά τη χώρα.
Περνώντας στο φωτεινό αίθριο με τον εντυπωσιακό θόλο, αντικρίζω την εντυπωσιακή στήλη του Παγχάρη, η οποία αποτέλεσε και μία από τις αφορμές για την υλοποίηση της έκθεσης. «Ορμώμενοι από κοινές αναζητήσεις, καταφέραμε να βρούμε τον κοινό τόπο που μας ένωνε γύρω από τη Χαιρώνεια. Εγώ, από την προσωπική μου επαφή με το υλικό του Μουσείου της Χαιρώνειας, και ο Πάνος Ιωσήφ, ως ειδικός στη Μακεδονία και την ελληνιστική εποχή, συζητήσαμε τη σημασία που έχει η ερμηνεία της στήλης του Παγχάρη, με την οποία ο Πάνος είχε ασχοληθεί επιστημονικά», σημειώνει ο Ιωάννης Φάππας, επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.*
Η έκθεση διαρθρώνεται σε εννέα ενότητες, υιοθετώντας μια ολιστική παρουσίαση του γεγονότος και επιτρέποντας στον επισκέπτη να διδαχθεί, αλλά και να αισθανθεί. Περιπλανώμενη ανάμεσα στα εκθέματα αναζητώ τον Μέγα Αλέξανδρο μετά τη μάχη. Σε μια νοητή ευθεία από την προτομή του δεκαοχτάχρονου γιου του Φιλίππου, διακρίνω το πρόσωπο ενός άλλου Αλέξανδρου, του μεγαλύτερης ηλικίας δοξασμένου νικητή.
Η συνομιλία των δύο μέσα στον χώρο εξάγει συμπεράσματα για τη ροή της ιστορίας. Συζητάμε με τον Πάνο Ιωσήφ για τη σύνδεσή του με τη μάχη. «Η μάχη της Χαιρώνειας αποτελεί την πρώτη παρουσία του Αλέξανδρου ως επικεφαλής τμήματος του μακεδονικού στρατού. Σε αυτόν εμπιστεύεται ο Φίλιππος Β΄ την ηγεσία της αριστερής πτέρυγας της μακεδονικής παράταξης, που θα νικήσει τον αήττητο μέχρι τότε θηβαϊκό Ιερό Λόχο.
Στον Αλέξανδρο, επίσης, θα ανατεθεί να συνοδεύσει την τέφρα των πεσόντων Αθηναίων πίσω στην πόλη τους. Ως εκ τούτου, ο Αλέξανδρος συνδέεται, κυρίως, με την επαύριο της μάχης και τη δημιουργία του ελληνιστικού κόσμου, αυτού που ανοίγεται μετά τη νίκη στη Χαιρώνεια».
Το πεδίο της μάχης και ο αντίκτυπος στο σήμερα
Ανεβαίνουμε την εντυπωσιακή ξύλινη σκάλα. Τα χρώματα στο δεύτερο επίπεδο αρχίζουν να σκουραίνουν. Το λευκό δίνει τη θέση του στο γκρι και το μαύρο. Πλησιάζουμε προς την ημέρα της μάχης. Οι πανοπλίες των δύο στρατών ομολογούν στοιχεία για τη δύναμή τους. Ξαφνικά, ένας έντονος ήχος αλλάζει το κλίμα και τη διάθεσή μας.
Το φως χαμηλώνει και το κόκκινο χρώμα της μικρής αίθουσας πλημμυρίζει τη φαντασία με τις εικόνες της 2ης Αυγούστου 338 π.Χ. Τα συναισθήματα ξεσηκώνονται. Οι μαρτυρίες των αρχαίων πηγών και τα κατάλοιπα που άφησαν οι πρωταγωνιστές, σε συνδυασμό με την επιβλητική ατμόσφαιρα στην αίθουσα, διηγούνται με ζωντάνια τα γεγονότα.
Και από το σκότος του πεδίου της μάχης, προχωράμε προς τις τιμές στους νεκρούς και τον φημισμένο Λέοντα της Χαιρώνειας. Ένα μικρό αντίγραφο του γλυπτού δεσπόζει στη λευκή αίθουσα, κοιτώντας προς την απεικόνιση των σκελετών από τους νεκρούς του Ιερού Λόχου, οι οποίοι είναι θαμμένοι στις ίδιες θέσεις με την παράταξή τους στη μάχη.
Μεταξύ άλλων, μια από τις πιο εντυπωσιακές πληροφορίες που αποκομίζει ο επισκέπτης είναι ο πλούτος που εισρέει στη Μακεδονία και στο σύνολο της ελληνιστικής οικουμένης. «Όλος ο χρυσός που χρησιμοποιείται στον δυτικό κόσμο μέχρι το 1492 της εποχής μας είναι ο χρυσός που έβγαλε ο Αλέξανδρος από τα θησαυροφυλάκια των Περσών βασιλέων και τον προώθησε στην αγορά. Πρόκειται για ασύλληπτες ποσότητες πλούτου. Είναι μια μάχη που όντως επέφερε κοσμογονικές αλλαγές», επισημαίνει ο Παναγιώτης Ιωσήφ.
Οδεύοντας προς το τέλος της έκθεσης, περνάμε από το Μέγαρο Σταθάτου στο κεντρικό κτίριο επί της Νεοφύτου Δούκα – όπου βρίσκονται επίσης το καφέ και το πωλητήριο του Μουσείου. Η αρχιτεκτονική μετάβαση συμβάλλει απόλυτα στη νοερή μεταφορά μας από το παρελθόν της μάχης στη Χαιρώνεια στον αντίκτυπό της στο σήμερα. Οι καινοτόμες προσεγγίσεις της ενότητας με τη συμβολή σύγχρονων οπτικοακουστικών μέσων συνθέτουν μια πρωτοποριακή παρουσίαση της μάχης.
Ξεχωρίζει το διόραμα 9 τ.μ., το οποίο αποτυπώνει με ιστορική ακρίβεια τη μάχη, μέσα από 850 χειροποίητες φιγούρες Playmobil ειδικής κατασκευής από τους συλλέκτες Άγγελο Γιακουμάτο και Τάσο Παναζόπουλο. Ο Ιωάννης Φάππας εξηγεί: «Αποτυπώνεται η κρίσιμη και στρατηγική επιλογή του Φιλίππου, ο οποίος δίνει την εντολή στον μακεδονικό στρατό να υποχωρήσει τακτικά ρίχνοντας στην παγίδα του τους αντιπάλους.
Εν συνεχεία, παρουσιάζονται δύο ταινίες της Ubisoft, οι οποίες φτιάχτηκαν αποκλειστικά για την έκθεση, με βάση το δημοφιλές παιχνίδι Assassin’s Creed. Μέσω αυτών εικονίζονται το πριν και το μετά της μάχης με σύγχρονο τρόπο». Η εμπειρία ολοκληρώνεται με μια σύντομη αφήγηση της ιστορίας με τη χρήση κόμικ.
Ο Παναγιώτης Ιωσήφ επιβεβαιώνει πως, παρά το γεγονός ότι η έκθεση αναφέρεται σε ένα πολεμικό γεγονός, η ίδια είναι βαθιά αντιπολεμική. «Η μάχη της Χαιρώνειας, παρά την εξιδανίκευσή της από τη μετέπειτα ιστοριογραφία, ήταν αναμφίβολα ένα βίαιο γεγονός.
Όπως και με κάθε άλλη πολεμική σύγκρουση, όπου μια σειρά ειδεχθών εγκλημάτων “νομιμοποιούνται”, χάρη σε έναν κοινό και εξιδανικευμένο στόχο. Γι’ αυτόν τον λόγο, η έκθεση μας υποβάλλει σε προβληματισμούς σε σχέση με την ίδια την αξία της ζωής, η οποία τόσο εύκολα χάνεται στους πολέμους, παρελθόντες και παρόντες».
Η έκθεση θα κορυφωθεί με ένα διεθνές συνέδριο σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο Κολούμπια στη Νέα Υόρκη και την Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. «Επιθυμία μας είναι η έκθεση να ταξιδέψει και σε άλλα μουσεία της Ελλάδας, ιδιαίτερα της Μακεδονίας, σε ένα ταξίδι της “επιστροφής” των Μακεδόνων στα πάτρια εδάφη τους», προσθέτει ο Παναγιώτης Ιωσήφ.
Μια καλλιτεχνική όαση στην πόλη
Ο επισκέπτης αξίζει να περιηγηθεί και τις μόνιμες συλλογές του Μουσείου. Αυτές περιλαμβάνουν μία από τις πληρέστερες συλλογές κυκλαδικής τέχνης στον κόσμο, τη συλλογή αρχαίας ελληνικής τέχνης, αλλά και την κυπριακή, μια από τις σημαντικότερες κυπριακές συλλογές παγκοσμίως.
Παράλληλα, το Μουσείο φιλοξενεί προσωρινές εκθέσεις μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης καλλιτεχνών όπως οι Λουίζ Μπουρζουά, Πάμπλο Πικάσο, Γιάννης Κουνέλλης, Άι Γουει Γούει, Σάρα Λούκας, Μπράις Μάρντεν, Σάι Τουόμπλι, Τζορτζ Κόντο κ.ά.
Είτε για μια σύντομη βόλτα τις καθημερινές είτε πιο χαλαρά τα Σαββατοκύριακα, μόνοι, με παρέα ή παιδιά, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης αποτελεί έναν ζωντανό οργανισμό που αφουγκράζεται την εποχή του και την πόλη, ενώνοντας την κοινωνία με την τέχνη.
Η έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» είναι η πρώτη μιας σειράς εκθέσεων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης με τίτλο «Ιστορίες Ανθρώπων». Πρόκειται για ιστορίες σχετικά με τον βίο, τα ήθη και τα έργα θνητών, που επηρέασαν τη ζωή, τις αντιλήψεις και τη σκέψη των μεταγενέστερων γενεών. Μέχρι τις 23 Απριλίου 2024, είσοδος: 12 ευρώ για τις μόνιμες εκθέσεις, 15 ευρώ γενική είσοδος για όλα.
*Ο Παναγιώτης Ιωσήφ είναι καθηγητής Αρχαίας Νομισματικής στο Πανεπιστήμιο Ράντμπουντ του Ναϊμέχεν της Ολλανδίας και ο Ιωάννης Φάππας, είναι επίκουρος καθηγητής προϊστορικής αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
