Από την Αθήνα στη Χαιρώνεια μέσα από μια έκθεση

Η Αθήνα τις μέρες των γιορτών φοράει τα καλά της και μας προσκαλεί σε ατελείωτες βόλτες στους στολισμένους πεζόδρομους, τα cozy καφέ, τα φιλόξενα εστιατόρια και φυσικά στα μουσεία και τις αίθουσες Τέχνης. Έχοντας περισσότερο χρόνο διαθέσιμο στις διακοπές των Χριστουγέννων, σκεφτείτε να επισκεφθείτε έναν από τους αγαπημένους σας καλλιτεχνικούς χώρους στην πόλη. 

Εμείς βρεθήκαμε στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, στην γραφική περιοχή του Κολωνακίου, για να εξερευνήσουμε μια σημαντική έκθεση για τη μέρα που έφερε στο προσκήνιο της ιστορίας τον Μέγα Αλέξανδρο, με τίτλο «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο». Η έκθεση πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού, και θα διαρκέσει από τις 14 Δεκεμβρίου 2023 μέχρι τις 23 Απριλίου 2024. Εντάσσεται στη νέα σειρά αρχαιολογικών εκθέσεων «Ιστορίες Ανθρώπων» και παρουσιάζεται στο Μέγαρο Σταθάτου και στην Πτέρυγα Νεοφύτου Δούκα, υπό την επιμέλεια των Επιστημονικών Διευθυντών του Μουσείου Δρων Παναγιώτη Ιωσήφ, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Radboud της Ολλανδίας, και Ιωάννη Φάππα, Επίκουρου Καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Η μάχη της Χαιρώνειας είναι ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα της ελληνικής αρχαιότητας. Έφερε στην πολιτική σκηνή τον Μέγα Αλέξανδρο και έθεσε τα θεμέλια για τη δημιουργία του σύγχρονου κόσμου. Πρόκειται για τη μάχη που έφερε αντιμέτωπους τον στρατό της Μακεδονίας του Φιλίππου Β΄ με αυτόν των συμμαχικών ελληνικών πόλεων της νότιας Ελλάδας- κυρίως τον Ιερό Λόχο της Θήβας και τον στρατό της Αθήνας-, βάζοντας για πρώτη φορά στο προσκήνιο της ιστορίας τον δεκαοκτάχρονο Αλέξανδρο που έμελλε να κατακτήσει τον κόσμο με την μεγάλη εκστρατεία του στην Ασία.

Τα σημαντικά εκθέματα

Μέσα από 240 αρχαιότητες και ιστορικά τεκμήρια προερχόμενα από 27 Μουσεία και Ιδρύματα του εσωτερικού και τέσσερεις ιδιωτικές συλλογές -πολλά εκ των οποίων εκτίθενται για πρώτη φορά- η έκθεση τονίζει τη σημασία που είχε η μάχη της Χαιρώνειας κατά την αρχαιότητα στη μετάβαση από την κλασική στην ελληνιστική περίοδο. Τότε, ο ελληνικός πολιτισμός θα κυριαρχήσει για αιώνες και θα θέσει τις βάσεις αυτού που ονομάζουμε Δυτικός κόσμος. Παρουσιάζονται, επίσης, δύο μαρμάρινες προτομές από το Μουσείο Chiaramonti του Βατικανού ενώ μεγάλος «Απρόσμενος Επισκέπτης» είναι το έργο «Μέγας Αλέξανδρος» (1981) του Andy Warhol από το MOMus – Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.

Περπατώντας ανάμεσα στα εκθέματα, νιώθω ότι, ίσως, με έναν τρόπο μπορούμε να «αγγίξουμε» αρχαιολογικά τον Μέγα Αλέξανδρο, όσο ποτέ και πουθενά αλλού στον τόπο και τον χρόνο. Ο Αλέξανδρος αποτελεί τον μεγάλο παρόντα της Ιστορίας αλλά και τον μεγάλο απόντα της Αρχαιολογίας. Οι γραπτές πηγές γι’ αυτόν, αν και μεταγενέστερες της ζωής του, είναι πολυάριθμες. Τα αρχαιολογικά ευρήματα, όμως, είναι ελάχιστα. Στη Χαιρώνεια, όπου πρωτοπαρουσιάστηκε στον κόσμο ηγούμενος του μακεδονικού ιππικού, βρίσκει κανείς τα κατάλοιπα των ανθρώπων που πολέμησαν δίπλα του, αυτών που δέχθηκαν τις διαταγές του εκείνο το πρωινό του Αυγούστου ή αυτών που σκοτώθηκαν ίσως και από τον ίδιο. Είναι εντυπωσιακό ότι όλα αυτά τα τεκμήρια παρουσιάζονται για πρώτη φορά.

Εκτός από τους δύο κόσμους που συγκρούστηκαν, η «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» παρουσιάζει τις ταφικές πρακτικές των δύο στρατευμάτων, στο Πολυάνδριο των 254 Θηβαίων Ιερολοχιτών με το μνημείο του Λέοντα της Χαιρώνειας και στον Τύμβο των Μακεδόνων. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αρχαιολογική ανάκτηση της μάχης, προβάλλοντας το έργο δύο πρωτοπόρων της ελληνικής αρχαιολογίας στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, του Παναγιώτη Σταματάκη και του Γεωργίου Σωτηριάδη.

Γιατί η μάχη της Χαιρώνειας;

Η Πρόεδρος και Διευθύνουσα Σύμβουλος του Μουσείου, Σάντρα Μαρινοπούλου αναφέρει χαρακτηριστικά: «Γιατί αποφασίσαμε να μιλήσουμε για τη μάχη της Χαιρώνειας; Αυτή στην οποία οι Μακεδόνες του Φιλίππου Β΄ και του νεαρού Αλέξανδρου αντιμετώπισαν τη Θήβα, την Αθήνα και τους συμμάχους τους; Τι έγινε στα μέσα του καλοκαιριού του 338 π.Χ. στην κοιλάδα της Βοιωτίας που άλλαξε τον κόσμο; Η έκθεση, αν και μιλά και για την ίδια τη μάχη, επικεντρώνεται, κυρίως, στις συνέπειές της. Με τη μάχη αυτή εγκαθιδρύθηκε η Μακεδονία ως κυρίαρχη δύναμη στα ελληνικά πράγματα και άνοιξε ο δρόμος για τη γέννηση του ελληνιστικού κόσμου. Η δημοκρατία και η Πόλη Κράτος πέρασαν σε μια νέα εποχή, αυτή των βασιλείων, που έθεσε τα θεμέλια για τη δημιουργία ενός κόσμου που επέτρεψε στον ελληνικό πολιτισμό να φτάσει στα όρια της τότε γνωστής οικουμένης. Εκεί που μοναδικά πλούτη, νέες γνώσεις και εμπειρίες θα προσφερθούν τόσο στους Έλληνες όσο και στους υπόλοιπους λαούς που συμμετείχαν στη νέα πραγματικότητα που γεννήθηκε μετά τη νίκη της Χαιρώνειας. Για την έκθεση αυτή, οι δύο νέοι επιστήμονές μας, με διαφορετική αφετηρία ο καθένας, ένωσαν τις γνώσεις, τη δημιουργικότητα και τις δυνάμεις τους».

Πώς αποφασίστηκε, όμως το θέμα και η ανάπτυξη μιας τόσο σημαντικής έκθεσης; Σύμφωνα με επιμελητές, στην επιλογή του συγκεκριμένου θέματος συνέβαλαν δύο καθοριστικοί παράγοντες: Πρόκειται για μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις στα αρχαιολογικά χρονικά, όπου οι περιγραφές και οι πληροφορίες για ένα γεγονός από τους αρχαίους συγγραφείς συναντούν τα σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα του ίδιου του γεγονότος, εν πολλοίς άγνωστα όχι μόνο στο ευρύ κοινό, αλλά και στην ίδια την αρχαιολογική κοινότητα. Ο δεύτερος παράγοντας είναι οι δύο βασικοί πρωταγωνιστές της μάχης, και κορυφαίες μορφές της ελληνικής αρχαιότητας και της παγκόσμιας ιστορίας, ο Φίλιππος Β΄ και ο γιος του Αλέξανδρος Γ΄ της Μακεδονίας, τον οποίο η Ιστορία ονόμασε Μέγα. Στα ελάχιστα τετραγωνικά χιλιόμετρα γύρω από το πεδίο της Χαιρώνειας, οι δύο αυτοί πρωταγωνιστές συναντούν έναν από τους σημαντικότερους ρήτορες της αρχαιότητας, τον Αθηναίο Δημοσθένη, γράφοντας τη μοίρα του μετέπειτα κόσμου […]. «Στόχος μας ήταν να δώσουμε στον επισκέπτη την εμπειρία μιας σύγχρονης προσέγγισης ενός αρχαίου γεγονότος, εξετάζοντας και τον τρόπο που αυτό επιβίωσε στη συλλογική μνήμη του έθνους», εξηγούν.

Η έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» είναι η πρώτη μιας νέας σειράς εκθέσεων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης που φέρει τον τίτλο «Ιστορίες Ανθρώπων». Πρόκειται για ιστορίες για τον βίο, τα ήθη και τα έργα θνητών, τα οποία επηρέασαν τη ζωή, τις αντιλήψεις και τη σκέψη των μεταγενέστερων γενεών. Μια τέτοια ιστορία πρόκειται να διηγηθεί και η έκθεση αυτή, βασισμένη στις μαρτυρίες των αρχαίων πηγών και στα κατάλοιπα που άφησαν οι πρωταγωνιστές της.

Η Έκθεση σε ενότητες

Η έκθεση διαρθρώνεται σε εννέα ενότητες: 

1. Οι πρωταγωνιστές: Ο Φίλιππος, ο Αλέξανδρος, ο Δημοσθένης

2. Οι αντίπαλοι: Οι Μακεδόνες, η μακεδονική φάλαγγα, ο συνασπισμός των ελληνικών πόλεων: Ο Ιερός Λόχος και η Αθήνα.

3. Η διαχείριση της μνήμης της μάχης στο πεδίο: Το Πολυάνδριο του Ιερού Λόχου, ο Τύμβος των Μακεδόνων, οι ταφικές πρακτικές των Μακεδόνων.

4. Τιμώντας τη μάχη στην Αθήνα

5. Η Βοιωτία και η Θήβα μετά τη μάχη: Καταστροφή και ανοικοδόμηση της Θήβας.

6. Ο νέος ελληνιστικός κόσμος μετά τη μάχη: Ο πλούτος του ελληνιστικού κόσμου, «Μακεδονικότητες» της Βοιωτίας.

7. Η αρχαιολογική ανάκτηση της μάχης (Π. Σταματάκης και Γ. Σωτηριάδης)

8. Η σύγχρονη πρόσληψη της μάχης: Περιηγητές, ζωγράφοι, διεθνής, εθνικός και τοπικός τύπος

9. Η μάχη της Χαιρώνειας… σήμερα

Στην τελευταία αυτή ενότητα, η πρωτοποριακή προσέγγιση της μάχης με σύγχρονα μέσα είναι κάτι που αξίζει την προσοχή σας. Το διόραμα της μάχης της Χαιρώνειας με χειροποίητες φιγούρες playmobil ειδικής κατασκευής από τους συλλέκτες Άγγελο Γιακουμάτο και Τάσο Παναζόπουλο -και με την υποστήριξη της Playmobil Hellas-, αλλά και η αφήγηση της ιστορίας με τη χρήση comics αποτελούν λαμπρό παράδειγμα δημιουργικής και ευφάνταστης προσέγγισης της επαιδυετικής πλευράς της Τέχνης. 

Μην χάσετε τις δύο ταινίες που δημιουργήθηκαν από την εταιρεία Ubisoft -βασισμένες στα βιντεοπαιχνίδια Assassin’s Creed Odyssey και Assassin’s Creed Origins- και απεικονίζουν το ιστορικό πλαίσιο πριν και μετά τη μάχη της Χαιρώνειας. Οι ταινίες δημιουργήθηκαν αποκλειστικά για την έκθεση και βοηθούν τους επισκέπτες να φανταστούν πώς ήταν οι άνθρωποι, οι πόλεις και οι χώρες την εποχή εκείνη.

Η μουσειογραφική μελέτη της έκθεσης εκπονήθηκε από τους δύο επιμελητές. Για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, οι επιμελητές συνεργάστηκαν στενά με τις αρχιτέκτονες Κατερίνα Αποστόλου και Δέσποινα Τσάφου, ακολουθώντας μια πρωτοπόρα προσέγγιση που δίνει έμφαση τόσο στη σκηνογραφία της αφήγησης όσο και στην αισθητηριακή εμπειρία του επισκέπτη. Η ενότητα «Η μάχη της Χαιρώνειας… σήμερα» σχεδιάστηκε σε συνεργασία των επιμελητών με την αρχιτέκτονα Χαρά Μαραντίδου.

Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο αλλά και από e-book με δοκίμια μελετητών. Ο κατάλογος, αποτελείται από 450 σελίδες και παρουσιάζει όλα τα αντικείμενα της έκθεσης ανά ενότητα. Το e-book που διατίθεται στο Cycladic.gr, περιλαμβάνει όλα τα επιστημονικά δοκίμια σχετικά με την έκθεση, τις πρόσφατες έρευνες και τις μελλοντικές προοπτικές. Σε αυτόν συμβάλλουν με κείμενά τους μερικοί εκ των κορυφαίων επιστημόνων στον τομέα. Επίσης, με στόχο την προαγωγή της έρευνας για τη Χαιρώνεια, τέλη Φεβρουαρίου του 2024 θα διοργανωθεί διεθνές επιστημονικό συνέδριο.

Στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιούνται ξεναγήσεις κοινού, ενώ το Τμήμα Εκπαιδευτικών και Κοινωνικών Προγραμμάτων του Μουσείου θα προσφέρει εκπαιδευτικές ξεναγήσεις για μαθητές της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης καθώς και ξεναγήσεις στη νοηματική γλώσσα.