«Μια πολιτεία ολόκληρη παιδί μου…Κι απ’ έξω δεν φαίνεται τίποτα…». Ο άνεμος παίρνει μαζί του τα απλοϊκά λόγια του ηλικιωμένου επισκέπτη. Και κάπου εκεί, στο άχρονο ταξίδι τους, συναντούν μια άλλη, σπουδαία, φράση. Του ποιητή: «Ετούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή». Η Μονεμβασιά του Ρίτσου. Η Μονεμβασιά των Λακεδαιμονίων, των Βενετών, των Τούρκων, των Φράγκων και πάλι των Ελλήνων. Η Μονεμβασιά ως μονάκριβο και σπάνιο τέκνο του Μεσαίωνα, κληροδότημα στις επόμενες γενιές.
Το «πετρωμένο καράβι» δε θα σαλπάρει ποτέ στις θάλασσες της καθημερινότητας. Μένει εκεί, αγέρωχη όπως πάντα, γυρίζοντας την πλάτη στον υπόλοιπο κόσμο. Μένει ακίνητη, αφήνοντας τον χρόνο να περνά, τα βλέμματα να τη χαϊδεύουν, τον άνεμο να αντιβουίζει στις δρομικές, τα βήματα να αντηχούν στο κεντρικό πλακόστρωτο, τον κόπο της ανάβασης να σταλάζει σε γλιστερές από τα πατήματα πέτρες. Και τα «κλικ», τα εκατομμύρια «κλικ» των φωτογραφικών μηχανών, να ηχούν σαν χειροφιλήματα στα ακροδάχτυλα μιας βασίλισσας. Τόσο ωραία και τόσο απόμακρη. Τόσο μυστηριώδης και τόσο γνώριμη. Η Μονεμβασιά. Ενα μήνυμα κλεισμένο στο μπουκάλι περιμένει τους επόμενους «κατακτητές» που ίσως κάποτε αποφασίσουν για χάρη της να θαλασσοδαρθούν στα νερά του Αιγαίου.
Γκρίζος βράχος σε φως πορφυρό
Εισαγωγή στο θέμα: o γκρίζος βράχος. Λουσμένος στο πορφυρό πρωινό φως. Φαινομενικά ακατοίκητος. Μια στενή λωρίδα τον ενώνει με τη στεριά-αν την κόψεις με γιγάντιο μαχαίρι, εκείνος θα σαλπάρει.
Η μόνη έμβασις, η γέφυρα. Οδηγείς προς τα εκεί, περπατάς και περιμένεις: στην επόμενη στροφή η καστροπολιτεία θα φανεί, οι μαίανδροι των τειχών θα σε προετοιμάσουν για το θέαμα που θα δεις αργότερα, από ψηλά, ανεβαίνοντας στην ερειπωμένη Πάνω Πόλη. Πέτρινα σπίτια με κεραμοσκεπές και τείχη που μοιάζουν να αργοκυλάνε προς τη μεριά του νερού. Που είναι μπλε. Βαθύ μπλε.
Το «υπερνεφελές και περιώνυμον» φρούριον απορροφά το φως και το εκπέμπει, τα καλοκαίρια εδώ η ζέστη σε πνίγει σαν βρόγχος, η διαρκής ανάβαση σε αφήνει ξέπνοο. Μπαίνεις, περνάς τις καμάρες της Πύλης, διασχίζεις το κατώφλι της ιστορίας. Πειρατές, αυτοκράτορες, Φράγκοι, άρχοντες και υποτακτικοί έρχονται να σε συναντήσουν. Ψιθυριστά χαιρετάς τις άυλες μορφές. Περπατάς. Σπρώχνεσαι με τον κόσμο που συνωστίζεται στην πλατεία της Κάτω Πόλης, ή χαζεύει τα μαγαζιά της Αγοράς: εδώ που ήταν από παλιά, τα μαγαζιά και τα εργαστήρια της περίκλειστης πολιτείας. Αγγίζεις νοτισμένους τοίχους, θαυμάζεις τις δρομικές. Μυρίζεις την αλμύρα, τα φαγητά που ψήνονται στις κουζίνες των εστιατορίων, τους καφέδες και τα αρώματα των ανθρώπων που αναμιγνύονται στον αέρα. Ακούς. Ολες οι γλώσσες μιλιούνται εδώ, οι ιδιοκτήτες στέκονται στα κατώφλια των τουριστικών μαγαζιών, οι καφετέριες γεμίζουν χρωματιστά πλήθη. Ο θόρυβος φτάνει σε κρεσέντο στην πλατεία, μπροστά από την εκκλησία του Ελκόμενου Χριστού και το τζαμί. Λίγο λίγο οι ήχοι σβήνουν. Απομακρύνονται. Ανεβαίνεις. Ολο και ψηλότερα. 300 μέτρα πάνω από τη θάλασσα.
Στην πύλη της Πάνω Πόλης κάνεις στάση. Ανάπαυλα. Το θέαμα κόβει την ανάσα, η πολιτεία κάτωθέ σου ανασαίνει, συντονίζεται με τον κυματισμό της θάλασσας. Και ύστερα την αντικρίζεις: η Οδηγήτρια-Αγία Σοφία, ένα περίτεχνο, λίθινο κόσμημα στην άκρη του γκρεμού. Στην άκρη του κόσμου. Κιντσέρνες, θάμνοι, ερείπια άχρονα σε περιτριγυρίζουν, ο χρόνος παίρνει πίσω αυτό που του ανήκει. 500 καλοχτισμένα σπίτια είδε ο Τούρκος περιηγητής το 1666, άσπρα σαν κύκνους -μόνο να ανασυνθέσεις νοερά μπορείς τις μορφές τους κοιτάζοντας τους λιγοστούς όρθιους τοίχους. Ανεβαίνεις, όλο ανεβαίνεις, μέχρι εκεί που πια δεν έχει άλλο. Στην κορυφή. Στον Γουλά. Στην ακρόπολη με την τετράγωνη πυριτιδαποθήκη που κτίστηκε στην ενετοκρατία, στη θέση ενός πύργου. Εκεί τα πάντα είναι πιθανά, τα πάντα μπορεί να συμβούν. Μέχρι και να πετάξεις ελεύθερος μαζί με τον δυνατό άνεμο προς τη στεριά που απλώνει τον χάρτη της μπροστά σου. ΄Η, προς το πέλαγος που δεν λέει να βάλει όρια, όσο κι αν του τα ζητήσεις.
Στην Πάνω & την Κάτω Πόλη
Η Πάνω Πόλη είναι μεγαλύτερη από τις άλλες μεσαιωνικές πολιτείες και απλώνεται σε ένα μεγάλο πλάτωμα με σχήμα σφήνας. Η ακρόπολη στη δυτική πλευρά είναι ένα τετράγωνο φρούριο με γωνιακούς πύργους. Όταν η Μονεμβασιά παραδόθηκε στους Βενετούς, το 1690, ερήμωσε σταδιακά και από τότε σταμάτησε η συστηματική της κατοίκηση. Οι οχυρώσεις της είναι της βυζαντινής εποχής και της πρώτης περιόδου της τουρκοκρατίας. Τα σπίτια ήταν μεγαλύτερα από της κάτω πόλης και συνήθως διώροφα. Ιχνη μαγαζιών δεν έχουν βρεθεί. Υπάρχουν ιδιωτικές και τρεις μεγάλες δημόσιες στέρνες (δυο από αυτές βυζαντινές, στις οποίες έγιναν μετατροπές) που ονομάζονται Κάτεργο, Καράβι και Κερατσίνι.
Επί τουρκοκρατίας οι εκκλησίες της εξαφανίστηκαν. Διασώθηκε μια, της Θεοτόκου Οδηγήτριας -Αγίας Σοφίας. Χρονολογείται στα 1150, είναι από τους ωραιότερους ναούς οκταγωνικού τύπου και ταυτίζεται από τους ερευνητές με τη Μονή Οδηγήτριας. Οι διαστάσεις του τρούλου είναι εντυπωσιακές και προκαλούν δέος όταν δείτε τον ναό εσωτερικά. Σώζονται εξαιρετικές τοιχογραφίες του 17ου αιώνα και αξιόλογα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη. Η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί από το 1540 και μετά όταν οι Τούρκοι κατέλαβαν το κάστρο και εκδίωξαν τους Χριστιανούς, γι’ αυτό και διατηρήθηκε, αντίθετα με άλλους ναούς που ερήμωσαν και κατέπεσαν.
Η Kάτω Πόλη περιβάλλεται σε τρεις πλευρές της από τείχη και στο δυτικό είναι η κύρια πύλη εισόδου. Τη σημερινή μορφή της πήρε μετά τις επισκευές που έγιναν επί τουρκοκρατίας. Το εντυπωσιακό θαλάσσιο τείχος διασώζει στοιχεία όλων των περιόδων, καθώς φανερώνει τις μετασκευές που του έχουν γίνει, ενώ το ανατολικό ξανακτίστηκε μετά την πρώτη περίοδο της τουρκοκρατίας. Ο κεντρικός δρόμος είναι η Αγορά, γεμάτη με μαγαζιά και ξενώνες. Υπέροχη είναι η βόλτα πλάι στο θαλάσσιο τείχος από την Χρυσαφίτισσα και προς τα νότια: από τη μια πλευρά θαυμάζεις τα αμφιθεατρικά κτισμένα σπίτια, από την άλλη σε συντροφεύει η θάλασσα. Στη μέση του τείχους αυτού υπάρχει το Πορτέλο, έξω από το οποίο το καλοκαίρι οι επισκέπτες απλώνουν τις πετσέτες τους στους βράχους και κάνουν βουτιές.
Ελκόμενος Χριστός, Χρυσαφίτισσα & Μυρτιδιώτισσα
Συνολικά στην κάτω πόλη διατηρούνται σήμερα 24 ναοί από τους 40 που θεωρείται πως υπήρχαν παλιότερα. Εχουν βυζαντινά στοιχεία και έχουν υποστεί επεμβάσεις μετά την δεύτερη Βενετοκρατία. Ηταν όλοι θολωτοί, φτιαγμένοι με πωρόλιθο και σπάνια είχαν τρούλο. Ο παλαιότερος ναός βρίσκεται στην πλατεία και είναι ο Ελκόμενος Χριστός. Θεωρείται πως κτίστηκε τον 6ο αιώνα, ανακατασκευάστηκε την πρώτη περίοδο της Βενετοκρατίας και διατηρήθηκε η χρήση του στην Τουρκοκρατία. Στην δεύτερη περίοδο της Βενετοκρατίας έγιναν και άλλα έργα, ωστόσο έπαθε μεγάλες ζημιές στη διάρκεια των Ορλωφικών (1770). Επισκευάστηκε μετά το 1821. Μεγάλη είναι η ιστορία της εικόνας της Σταύρωσης του 14ου αιώνα, μια από τις σημαντικότερες βυζαντινές εικόνες, που όμως σήμερα δεν βρίσκεται στον ναό… Δίπλα του στέκεται το τζαμί, το οποίο η παράδοση θεωρεί ότι ήταν αρχικά ναός προς τιμήν του τοπικού αγίου Πέτρου. Σήμερα λειτουργεί ως μουσείο.
Από τις υπόλοιπες εκκλησίες αξίζει να δείτε την Παναγία Χρυσαφίτισσα, στην Τάπια, την Παναγία την Κρητικιά (Μυρτιδιώτισσα), όπως και τον Αγιο Νικόλαο. Η πρώτη κτίστηκε στην Α’ περίοδο της τουρκοκρατίας -γι’ αυτό έχει οθωμανικά στοιχεία-, για να στεγάσει μια θαυματουργή, όπως θεωρήθηκε, εικόνα που «πέταξε» από τα Χρύσαφα ως εδώ. Οι άλλες δυο εκκλησίες της Κάτω Πόλης κτίστηκαν στη Β’ περίοδο της Βενετοκρατίας και μοιάζουν μεταξύ τους. Υπάρχουν ενημερωτικές πινακίδες στους ναούς-ακόμη και σε αυτούς που οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν σε ποιόν άγιο ήταν αφιερωμένοι.
Η Αρχαιολογική Συλλογή Μονεμβασίας
Στεγάζεται σε ιστορικό διατηρητέο κτίριο με πολλές οικοδομικές φάσεις: κτίστηκε ως τζαμί στην Τουρκοκρατία (16ος αι.), μετασκευάστηκε σε δημόσιο κτίριο στη Β’ Ενετοκρατία (1690-1713) και λειτούργησε ως φυλακή και καφενείο μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους. Η μόνιμη έκθεση οργανώθηκε για να παρουσιάσει αρχαιολογικά ευρήματα από περισυλλογές και ανασκαφικές διερευνήσεις.
Η Μαλβάζια
Περίφημο ήταν το κρασί της Μονεμβασιάς, η malvasia, και ένας από τους κύριους λόγους που άκμασε τον 14ο αιώνα. Ηταν ιδιαίτερο, γλυκό, με θαυμάσιο άρωμα και το έπιναν τα μέλη της καλής κοινωνίας. Σήμερα έχει γίνει αναβίωση της παλιάς ποικιλίας. Κανένας άλλος οίνος δεν απέκτησε τόσο μεγάλη φήμη στον Μεσαίωνα και στην περίοδο της Αναγέννησης. Και κανένας, από τότε μέχρι σήμερα δεν έχει τόσο ενδιαφέρουσα ιστορία. Χάρη σε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο δράσης που διήρκεσε 14 χρόνια, οι οίνοι Μονεμβασία-Malvazia αναγνωρίστηκαν το 2010 ως Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης (Π.Ο.Π.) και παράγονται ξανά.
Ολόκληρη η περιοχή της Παλαιάς Μονεμβασίας, γέφυρα και βράχος, είναι κηρυγμένη ως αρχαιολογικός χώρος. Η χερσόνησος της Μονεμβασίας είναι χαρακτηρισμένη ως Ιδιαίτερου Φυσικού κάλλους και ως Ιστορικός Τόπος.
Η Νέα Μονεμβασιά
Ο μικρός οικισμός έξω από τον βράχο της Μονεμβασιάς δημιουργήθηκε από μικρασιάτες πρόσφυγες. Τον αποκαλούν και Γέφυρα. Εδώ μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο μεταφέρθηκαν οι άνθρωποι που ζούσαν μέσα στην Μονεμβασιά. Σήμερα διατηρεί το ύφος των αντίστοιχων επαρχιακών πόλεων, με πολλά τουριστικά μαγαζιά, ενοικιαζόμενα δωμάτια ή ξενοδοχεία και ταβέρνες.
